خدمت هنر ایرانی به زائران حسینی

علی مظاهری - روزنامه جام جم - با دکتر محمدحسین خان‌محمدی؛ طراح وسرپرست بازسازی کربلا هم سخن شدیم تا درباره شکل‌گیری طرح توسعه وابعادوویژگی‌های این طرح که دریک رقابت تخصصی جهانی درمیان معماران، به این استاددانشگاه علم وصنعت سپرده شده، بشنویم.

بدون شک بازسازی عتبات تایید الهی خاندان وحی را می‌خواهد، حالا که شما سرپرست بازسازی هستید از ویژگی‌های آن بگویید؟
میان بنده و اقتضائات این پروژه واقعیت این است که تناسبی وجود ندارد. خودم این توفیق رابه حساب مادر، پدرم، خانواده و عنایتی می‌دانم که خداوند به آن‌ها عطا کرده است وما نیزبه نحوی ازاین ارادت آن‌ها به اهل‌بیت (ع) بهره‌مند شدیم. وقتی نواقص خودم را با اقتضائات چنین کار مهمی قیاس می‌کنم هیچ‌گونه تناسبی نمی‌بینم بی‌تعارف، ما کجا وشأن الهی عتبات کجا. این‌که خدا چرا خودش چنین کاری را روزی ما کرده چرایی‌اش را باید خودش یک روز روشن کند.

در طرح شما برای آبادانی و گسترش کربلا نکات و ظرایف ویژه‌ای منظور شده مانند حساب‌شدگی بلندی دیوار‌ها و اندازه و گستره صحن‌ها و بارگاه‌ها یا گنبدنمابودن این طرح با این‌که چندهزار متر زمین را پوشش می‌دهد، (یعنی ظرایف بسیار مهمی که باید در مکان‌های مقدس و عبادی در نظر داشت) از سوی دیگر معماری ویژه ایرانی‌اسلامی این آستان‌های مقدس تاریخی است که تلفیق‌شان با معماری و دستاورد‌های مدرن از چالش‌های شیرین و البته پیچیده معمارانه است؛ از اصولی که در طراحی برنامه باید در نظر می‌گرفتید و از شگرد‌های خلاقانه این کار می‌فرمایید؟
چند گزینه در این‌باره وجود دارد که معمار باید آن‌ها را ارزیابی کند و در نظر بگیرد، اما پیشتر بایستی سپاسگزاری بکنم از مجموعه دوستانی که در سطوح مختلف و در فرآیند تصمیم‌گیری این کار طرف مشورت بودند؛ نقد کردند، نظر دادند، راهنمایی کردند که قطعا موثر در برآیند نهایی طرح بوده است. نخست به لحاظ اصولی که در طراحی کار رعایت شده می‌توان به گام نخستین یعنی سبک معماری پرداخت. این که اگر قرار است طرح توسعه اتفاق بیفتد، باید از چه نوع رویکردی و سبک معمارانه‌ای در طرح توسعه بهره برد؟ آیا معماری طرح توسعه باید مشابه الگو‌های تاریخی آن آستان مقدس شکل بگیرد یا باید متاثر از مصالح جدید و معماری جدیدتر باشد. به نظرم می‌رسد به لحاظ تجربیات تاریخی‌مان مثلا طرح توسعه در آستان سیدالکریم حسنی در شهرری یا در مشهد هماهنگ با الگو‌های متعارف معماری اسلامی موجود شکل گرفته و اجرا شده است یا در طرح توسعه حرم حضرت معصومه (س) و شاهچراغ (ع) الگوی توسعه به سوی یک معماری متفاوت‌تر و ساده‌تر و جدیدتر رفته است. از میان این رویکرد‌ها خود من با توجه به الگو‌ها و ظرایفی که در نظر داشتم همچنین هماهنگ با خواست کارفرما و تولیت آستانه، ما طرح توسعه را ادامه معماری موجود حرم قرار دادیم تا در مجموعه آستانه، نه گسستی رخ بدهد نه چندگانگی به چشم بیاید.

یادم هست به فراخوان جهانی طرح توسعه آستان پاک حسینی شرکت‌های ناموری از سراسر جهان و نام‌های آشنا و شناخته‌شده در آبادسازی اعتاب پاک، همانند آقای شهرستانی (دفتر لندن) شرکت کردند، اما طرح شما بود که از میان آن همه برگزیده شد، با آن نکته‌نگری‌ها و ریزبینی‌های همه‌جانبه؛ این فرآیند گزینش را یادآوری می‌فرمایید؟
حدود سال ۷۷ یا ۷۸ بود که وزارت بلدیه و تولیت آستان کربلا این فراخوان را اعلان جهانی کرد و ما طرح توسعه را تازه آغاز کرده بودیم. بیش از یک ماه نبود که من با این طرح آشنا شده بودم و در این زمان بود که با طراحی وبسایتی فراخوان عراق از زبان عربی به فارسی برگردان شد و در ایران اطلاع‌رسانی عمومی شد، ولی از برخی شرکت‌ها و مهندسان معمار که وجهه مذهبی و علاقه و کوشش‌شان شناخته‌شده بود، به شکل اختصاصی دعوت شد تا برای مسابقه بین‌المللی به فعالیت بپردازند. این فراهم‌سازی زمینه برای شرکت علاقه‌مندان ایرانی سرانجام به گزینش شش طرح از سوی یک گروه خبره استادان برگزیده ازمیان حدود ۲۱طرح رسید و به مسابقه بین‌المللی دولت عراق ارسال شد و خوشبختانه طرح ما در اولویت نسبی قرار داشت. از کشور‌های عربی تا اروپا و آمریکا شرکت‌هایی در مسابقه بودند که سرانجام تیم داوری حدودا ۲۰نفری عراقی (کارشناسان وزارت بلدیه عراق و استادان دانشکده معماری بغداد و کارشناسان در کربلا و نمایندگان مهندسی حرم‌های حضرت امام حسین (ع) و حضرت عباس (ع)) پیشنهاد ما را هزارهزار بار شُکر در اولویت قرار داد. سپس کامنت‌های [نظر]پیشنهادی کارفرما را در طرح پیشنهادی مسابقه که وارد کردیم با دیگر مدارک در اسفندماه ۱۳۷۸ به امضای وزیر بلدیات عراق رسید و به‌عنوان طرح مصوب قانونی برای اجرا دستوری شد.

به چند نمونه از نکته‌بینی‌ها و ظرافت‌های طرح پیشنهادی شما نگاهی داشته باشیم؛ مانند گنبدنما بودن همه صحن‌ها در این طرح چندهزار هکتاری؟
از ویژگی‌های دیگری که در طرح توسعه هست و می‌توان از دیدگاه اصول و مبانی طراحی به آن‌ها توجه کرد، همانا دو وجه ممیزه کربلا نسبت به دیگر اماکن زیارتی است که از سویی مدفن معصوم و شهداست و از سوی دیگر محل آوردگاه و رخداد یک واقعه بزرگ تاریخی فوق‌العاده مهم و ارزشمند است، در حالی که دیگر اماکن زیارتی نوعا مدفن هستند و محل رخداد تاریخی ویژه‌ای در ارتباط با آستان مطهر معصومان نیستند. درنتیجه اقتضائات هر دو وجه موضوع باید در کار طراحی مورد توجه باشد؛ هم زیارتگاه معصوم و بایست و شایست‌هایش باید در طرح آبادانی لحاظ می‌شد، هم به‌عنوان محل واقعه بزرگ تاریخی بایستی طرح پیشنهادی به گونه‌ای رسایی داشته باشد که مردم بتوانند تجسم بکنند در روز عاشورا وقایع به چه شکلی رخ داده و رد این حماسه خدایی بایستی به روشنی و خوبی در طرح پیشنهادی دیده شود، مثلا نگاه حضرت به میدان جنگ، تل زینبیه و میدان آوردگاه و سایر نشانه‌هایی که وجود دارند و بیان‌کننده واقعه عاشورا هستند. این وجه مهمی بود که باید در نظر گرفته می‌شد.
وجه دیگر دقت بالا به مفاهیم است! در فضا‌های زیارتی مفهومی داریم به‌عنوان رواق‌ها و فضا‌های زیارتی در اطراف حرم که در آن محدوده ساخته شده، همچنین محدوده‌ای از حرم مطهر که مرحوم دکتر شهرستانی مسقف کردند. در اطراف حرم امام حسین (ع) باید فضا‌های سرپوشیده مناسبی در اختیار زائران قرار داد، اما در همه زیارتگاه‌ها، فضا‌های سرپوشیده هراندازه مهم باشند به همان اندازه نیز فضا‌های باز اهمیت دارد، منتها صحن‌های روباز هنگامی ارزشمند است که از کارایی لازم برخوردار و از معنویت سرشار باشند؛ که به فضای قدسی سرپوشیده مضجع شریف، اتصال بی‌واسطه داشته باشد. چنانچه این فضا‌ها دارای اتصال بی‌واسطه با فضای قدسی ضریح مطهر نباشد در ادراک و احساسات زائران، آن حس و حال آسمانی، معنویت و روشنی را ایجاد نمی‌کند. به همین خاطر بسیار اهمیت دارد که صحن‌ها با گنبدخانه و فضا‌های سرپوشیده قدسی چسبیده به مضجع مطهر به لحاظ دیداری یا بصری و همچنین حرکتی، ارتباط بی‌واسطه داشته باشد به همین دلیل هم صحن‌ها به عنوان فضا‌های روباز در اطراف حرم مطهر آقا امام حسین (ع) به‌گونه‌ای قرار گرفته که بر پایه قبله و محور عمود قبله سازمان یابد و با فضای قدسی سرپوشیده حرم به‌ویژه ارتباطی بی‌واسطه داشته باشد. همچنین از همه این صحن‌ها، گنبدخانه حضرت به‌خوبی دیده شود تا افرادی که در صحن‌های دور و نزدیک عبادت و زیارت می‌کنند، به لحاظ روحی و روانی کاملا با ادراکی قدسی، آسمانی و معنوی همگرا و سرشار شوند و بتوانند این دریافت‌های عالی آسمانی و روحانی را همانند اطراف ضریح مطهر کاملا تجربه کنند. این یک قاعده خیلی مهمی است که باید در توسعه حرم‌های مطهر و جا‌های زیارتی طرف توجه باشد.

شما چگونه این موضوع را در طرح خود مدنظر قرار دادید؟
نکته دیگر که بسیار اهمیت دارد، ویژگی‌های مجموعه حرم‌ها و دیگر جا‌های مقدس اطراف حرم و ساختمان کنونی حرم مطهر حسینی است. شاخصه‌های خیلی مهمی مانند ساختمان موجود حرم به لحاظ مقیاس و جهت‌گیری و محور‌های حرکتی که به حرم مطهر و گرداگرد ضریح می‌رسد و... ما را در طراحی و شکل‌دهی به طرح توسعه راهنمایی و یاری می‌کند. محور صحن‌ها هماهنگ با محور مرقد مطهر حضرت امام حسین (ع) است. مقیاس صحن‌ها البته بدان‌گونه طراحی شده که نه‌چندان تنگ و کوچک باشد که پاسخگوی پرشماری زائران حائر حسینی و عباسی نباشد، نه چندان بزرگ و گسترده کارشده که این بی‌مقیاسی باعث شود آن ارتباط ادراکی، روحی و بصری مناسب با حرم مطهر برقرار نگردد. تنظیم این مقیاس و اندازه بسیار مهم است؛ مثلا ارتفاع/بلندی دیوار‌های طرح توسعه، تعمدا کوتاه‌تر از دیواره‌های حرم مطهر است تا طرح توسعه بر فضای موجود حرم، تفوق بصری نداشته و همواره گنبدخانه درنظر بیاید. این نکته در طرح‌های توسعه جدید برخی حرم‌ها در دیگر جا‌ها احیانا مورد غفلت قرار گرفته که باعث شده در طرح توسعه، فضا‌های جدید به لحاظ مدلاسیون، مقیاس‌ها و اندازه‌ها، تناسب خود را با دیگر بخش‌های تاریخی از دست بدهد و هماهنگی و وحدت مجموعه به‌خوبی حفظ نشود. در اینجا سعی‌شده در حد امکان با درنظر گرفتن نکاتی مانند محوربندی، ارتفاع و بلندی سازه‌ها، مقیاس عناصر طرح جدید با اندازه‌ها و مقیاس‌های موجود هماهنگ و همگرا باشد تا با مجموعه‌ای همبسته، هماهنگ و یکپارچه روبه‌رو باشیم و به همین دلیل ناگزیر شدیم بخش عمده‌ای از فضا‌های عملکردی را باوجود محدودیت‌های فنی در زیرزمین بسازیم؛ زیرا بخش عمده‌ای از فضا‌های همکف که به صحن‌سازی اختصاص می‌یافت با محدودیت ارتفاع مواجه بود و نمی‌شد بیش از دو طبقه ساخت و ساز کرد. پس باتوجه به نیاز‌های عملکردی بسیاری که وجود داشت، ناگزیر بخش عمده‌ای از طرح توسعه در طبقه پایین پیش‌بینی شد. امیدوارم خدا عنایت بکند؛ این‌گونه اتفاق‌ها از ذهن معمار و یک کاغذ خالی آغاز می‌شود. وقتی طراحی می‌کنیم از محصول و طرح نهایی درک کامل و ۱۰۰درصدی نداریم و امیدواریم با عنایت خدا همه تصمیم‌های گرفته‌شده به‌جا و قابل‌قبول بوده، کمترین خطا را داشته باشد و ان‌شاءا... برای زائران حضرت، کاربردی و قابل استفاده باشد.

برخی بودجه طرح‌های عمرانی عتبات را از کمک‌های دولت کشورمان می‌شمارند با این‌که اطلاعات موثق است که همه بودجه از سوی آستان پاک خاندان عصمت و طهارت و مردم پرداخت می‌شود؛ چنانچه در این باره آگاهی خاصی دارید روشنگری کنید؟
اجمالا بگویم، چون بر بخش‌های فنی متمرکز هستم در بخش‌های مالی و تدارکات چندان آگاه نیستم از این رو ممکن است اظهار‌نظر من کامل نباشد، اما چکیده این‌که این طرح با مشارکت ستاد بازسازی عتبات و تولیت محترم آستان شکل می‌گیرد و هزینه‌های تملک زمین‌های اطراف که رقمی بسیار بالا و قابل توجه است و همچنین با رضایت و خرسندی مالکان زمین‌های اطراف حرم مطهر انجام می‌شود، زیرا ارزش اقتصادی بالایی دارد، همه را تولیت آستان مقدس حسینی می‌پردازد. همچنین هزینه زیرساخت‌های شهری را متقبل شده‌اند، مانند تامین تجهیزات مکانیکی پروژه که از هزینه‌های عمده این طرح است و خود حرم پای کار است ومشارکت جدی و عمده برای تامین هزینه‌ها از سوی خود حرم مقدس صورت می‌گیرد. دست کم سه گونه عمده مشارکت مردمی را می‌توانیم یاد کنیم؛ کسانی که به عنوان نیرو‌های کارشناسی وکاری وحرفه‌ای مشرف می‌شوند وخدمت می‌کنند. دیگری صاحبان صنعت، کارخانه‌ها و معادن هستند که یا بخشی از درآمدشان یا بخش‌هایی ازتجهیزات، مواد و مصالح مورد نیاز را با تخفیف‌های ویژه در قیمت و فروش به آستان مقدس تقدیم می‌کنند و در آخر کمک‌های مردمی که به دفتر‌های استانی ستاد بازسازی در کشورمان هدیه می‌شود. درباره مشارکت دولت در این موضوع واقعا اصلاع دقیقی ندارم، اما ستاد بازسازی عتبات و مردم در این باره مشارکت جدی دارند.

عنایت آقا
همین که خدا به بنده حقیر وهمه همکارانی که درمجموعه‌های مختلف حضور دارندو مشارکت می‌کنند، روی کرده، خود همین عنایت است. خدا را بسیار سپاسگزاریم و شکر می‌کنیم که توفیق داد در این راه عمر و وقت و توان‌مان را صرف کنیم، قطعا اگر عنایت آن مقدسان و توجه الهی نباشد، در پروژه‌ای با این پیچیدگی و ابعاد که در روند کار، ابعادش پیچیده‌ترمی‌شود، ممکن است خطا‌های بزرگی احیانا از آدم سر بزند، اما خداراسپاس که درهرجای کارکه حس می‌شدبا مشکل ودشواری برمی‌خوردیم یاروبه‌روخواهیم شد، به‌راستی می‌دیدیم مشکل، حل و دشواری رفع می‌شود. تاکنون هم با عنایت الهی بوده که با همه بزرگی و پیچیدگی پروژه، کار کردن در یک کشور خارجی و با افرادی که فرهنگ، مطالبات و نگاه‌شان متفاوت است، مشکلی پیش نیامده یا شکرخدا رفع و رجوع شده که ما این را به حساب عنایت حضرت و خدای بزرگ می‌گذاریم و شاکر هستیم.